این گفته گیتس در آن زمان به مذاق بسیاری از نویسندگان و ناشران غربی خوش نیامد، اما با گذشت کمتر از یک دهه بازار نشر دنیا به دو بخش تقریبا مساوی تقسیم شده است؛ کتاب‌های چاپی و کتاب‌های الکترونیک. امروزه ناشران بزرگ دنیا قسمتی از فعالیت‌های خود را روی عرضه کتاب‌های الکترونیک اعم از نسخه‌های متنی، تصویری و کتاب‌های صوتی متمرکز کرده‌اند و از این منظر نه‌تنها نگرانی چندانی از بابت بازگشت سرمایه ندارند بلکه توانسته‌اند مجراهای جدیدی در اقتصاد نشر یافته و از کنار آن تجارت خود را رونق بخشند.
در دهه گذشته و با توسعه فناوری‌های رایانه‌ای، دستگاه‌ها و نرم‌افزارهای «کتابخوان» یا ابزارهایی که قابلیت ارائه خدمات خواندن کتاب روی صفحه مانیتور را در اختیار کاربران قرار دهند در میان عامه گسترش یافته است. امروزه کمپانی‌های مشهور تولید رایانه و تلفن همراه با مشارکت وب‌سایت‌های بزرگ فروشگاهی یا مستقل از آنها خط تولید تبلت‌ها و کتابخوان‌ها را راه‌انداخته‌اند و از سوی دیگر نرم‌افزارهای هماهنگ با خوانش کتاب‌های الکترونیکی نیز روزبه‌روز توسعه پیدا می‌کنند. در این میان سهم کشور ما در ارائه خدمات حوزه کتاب‌های الکترونیکی به کاربران و علاقه‌مندان اندک است. این در حالی است که در سال‌های گذشته به‌دلیل افزایش تصاعدی قیمت کاغذ، ناشران برای انتشار کتاب‌های خود با مشکلات متعددی روبه‌رو بوده‌اند. از سوی دیگر با اینکه مسئولان و سیاستگذاران حوزه کتاب اعلام می‌کنند که بخش عمده‌ای از زمان مطالعه ایرانیان صرف خواندن صفحات وب می‌شود و این زمان در اکثر بررسی‌های آماری سرانه مطالعه در کشور به‌حساب می‌آید اما کمتر مشاهده می‌شود که وب‌سایت‌هایی با موضوع ارائه کتاب‌های الکترونیک به مخاطبان در فضای مجازی فعالیت کنند. این همه باعث شده که قالب کلی کتاب‌های الکترونیک شامل ebookها و کتاب‌های صوتی منحصر به کتاب‌های اسکن شده‌ای باشد که برخی افراد، نسخه چاپی آن را از مجموعه‌داران خریداری کرده و به‌صورت لوح‌های فشرده در اماکن عمومی نظیر مترو به فروش می‌رسانند. در شکل دیگر، همان کتاب‌ها که اغلب تاریخ چاپشان مربوط به سال‌ها پیش است، یا به‌صورت رایگان یا با قیمت‌های نازل در وب‌سایت‌ها در قسمت دانلود قرار داده می‌شوند.
چرا کتاب‌های الکترونیک
کتاب الکترونیک را به‌طور ساده می‌توان اینگونه تعریف کرد: «ذخیره اطلاعات یک کتاب در قالب دیجیتال به‌صورتی که بتوان آن را روی صفحه رایانه مشاهده کرد.» این کتاب‌ها را می‌توان روی ابزارهای دیجیتال نظیر لوح فشرده، شبکه جهانی وب و دیگر ابزارهای دیجیتال منتشر کرد.
حمید محسنی، کارشناس حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی درباره انواع کتاب الکترونیک می‌گوید: «کتاب‌های الکترونیک به شش دسته کلی تقسیم می‌شوند: کتاب‌های منحصر به متن، کتاب‌های الکترونیک دارای تصاویر اسکن شده، کتاب‌های الکترونیک با تصاویر متحرک که در کنار اطلاعات متنی، تعدادی تصویر انیمیشن یا قطعاتی از فیلم نیز در آن وجود دارد، کتاب‌های الکترونیک سخنگو یا صوتی، چند رسانه‌ای و کتاب‌های الکترونیک در محیط وب که بیشتر در قالب‌های PDF، HTML یا متن ساده در دسترس قرار می‌گیرند.» وی با بیان اینکه کاهش هزینه‌های تولید و چاپ کتاب و همچنین عدم‌نیاز به فضای فیزیکی برای انبار‌کردن کتاب از موارد مؤثر ارزش افزوده کتاب‌های الکترونیک نسبت به کتاب‌های چاپی است، می‌افزاید: «عدم‌نیاز به توزیع و ارسال کتاب به نقاط دیگر، عدم‌برگشت کتاب از سوی کتابفروشان به دلایل مختلف، جلوگیری از تمام‌شدن نسخه‌های چاپی، زمان کم برای تکثیر اثر، امکان دریافت سریع نقدها و بازخوردها و امکان طبقه‌بندی براساس خواننده از دیگر مزایای نشر الکترونیک کتاب به‌ویژه در حوزه اینترنت است.»
آمازون ایرانی در راه است
به جز چند وب سایت و ناشر معدود، امکان دسترسی به کتاب الکترونیک در ایران وجود ندارد. در این عرصه مخاطبان ایرانی به‌دلیل فقدان تسهیلات دیجیتال و دسترسی محدود به منابع خارجی نشر، نمی‌توانند به کتاب‌های الکترونیک خارجی نیز به سهولت دسترسی داشته باشند. نوسانات قیمت ارز طی ماه‌های اخیر نیز قیمت تمام‌شده کتاب‌های الکترونیک خارجی را محدودتر کرده است. با این همه هنوز از سوی مسئولان چاره‌ای برای جبران این عقب‌ماندگی تدبیر نشده است. به زعم بسیاری از کارشناسان، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران یکی از نهادهایی است که می‌تواند این عقب‌ماندگی را جبران کند. دسترسی به مخازن و گنجینه کتاب‌های منتشر شده در ایران، حمایت‌های دولتی و امکان برقراری ارتباط خارجی از دلایلی است که این کارشناسان را بر آن می‌دارد تا کتابخانه ملی ایران را در نوک پیکان اصلاح ساختار توزیع و ارائه کتاب‌های الکترونیک در کشور بدانند.
اسحاق صلاحی مشاور رئیس‌جمهور و رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگو با همشهری با بیان اینکه این سازمان در حال ایجاد زیرساخت‌های لازم برای ارائه کتاب‌های الکترونیک است، می‌گوید: «با ارتباط خوبی که طی ماه‌های اخیر میان کتابخانه ملی و ناشران کشور به‌وجود آمده قرار است محتوای کامل کتاب‌های موجود و منتشر شده در کشور به‌صورت فول تکست در سایت کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد.»
وی با بیان اینکه طی جلسات مستمر با ناشران فعال کشور، تمامی مراحل تولید و نشر کتاب‌های الکترونیک مورد بررسی قرار گرفته است، افزود: «برآیند این نشست‌ها به آنجا رسید که ایجاد چنین کتابخانه‌ای هم از نظر دسترسی مخاطبان به کتاب‌ها اتفاق خوبی خواهد بود و هم از منظر اقتصادی سود بیشتری برای ناشران به همراه خواهد آورد.»
صلاحی تصریح می‌کند: «طبق موافقت‌های اولیه قرار است در ازای پرداخت 30 تا 40 درصد از قیمت تمام‌شده کتاب به ناشر از نسخه در اختیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی نسخه‌برداری شده و پس از طی مراحل فنی با قیمت مصوب روی خروجی وب‌سایت سازمان برای برداشت و استفاده عمومی قرار گیرد.»
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ساماندهی گنجینه کتاب‌های الکترونیک سازمان را از دیگر فعالیت‌ها در زمینه توسعه نشر الکترونیک در کشور برشمرد و گفت: «تمام تلاش ما این است که با کمک ناشران بتوانیم در سال 1392، یک فروشگاه بزرگ دیجیتال در حوزه کتاب دایر کرده و از این بابت به نوعی سایتی شبیه به آمازون را برای کتاب‌های داخلی راه‌اندازی کنیم.»
سکوت در برابر نشر الکترونیک
اما مانند هر موضوع دیگری در حوزه نشر و کتاب، متولی اصلی توسعه نشر الکترونیک در کشور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است؛ نهادی که تا‌کنون کمتر در حوزه توسعه فناوری‌های نوین نشر ورود پیدا کرده و این در حالی است که در این وزارتخانه، هم معاونت امور فرهنگی و هم مرکز توسعه رسانه‌های دیجیتال به‌عنوان دو بازوی اصلی توسعه این فناوری وجود دارند. در یکی از تازه‌ترین تحرکات، علی اسماعیلی سرپرست جدید معاونت امور فرهنگی چند هفته قبل در جمع اعضای ستاد برگزاری هفته کتاب خواستار بهره‌گیری از فناوری‌های روز در حوزه نشر شده و از اعضای این ستاد خواست تا نسبت به تغییر رویه تولید کتاب از کاغذ به فرمت دیجیتال فرهنگ‌سازی کنند.»
